niedziela, 29 października 2017

Dużo Auschwitzu we krwi

Wszyscy myślą, że wyzwolenie to szczęście. Mają rację, ale wyzwolenie to też moment, kiedy się orientujesz, że jesteś sam i że nie ma już twojego świata. Nie ma nic i nikogo. Koniec

W Ocalonych z XX wieku Mikołaj Grynberg rozmawiał z tymi, którzy przeżyli Holokaust, w Oskarżam Auschwitz oddał głos dzieciom ocalonych. Łączy ich żydowskie pokolenie oraz domy pogrążone w smutku i ciągłej żałobie; życie obok rodziców, którzy nie okazywali czułości, nie rozmawiali, być może nawet się nie kochali. Wojenna trauma, choć nienazwana, dotykała całe rodziny.


W moich żyłach płynie — od najwcześniejszych lat — bardzo dużo Auschwitzu. Nie wydaje mi się, żebym potrzebował go więcej. Ci, którzy tam jadą, to ci, którzy chcą więcej zrozumieć. Ja już nie chcę więcej zrozumieć. Oskarżam Auschwitz o pozbawienie mnie ojca. Auschwitz jest dla mnie zarówno konkretem, jak i symbolem całego Holokaustu.

Rozmówcy Grynberga niejednokrotnie wspominają o nadmiernym lęku o życie najbliższych oraz o nieuzasadnionym poczuciu winy wobec rodziców z powodu tego, co przeszli. Wspólna jest im również nostalgia za czymś, czego nie znali – za dziadkami, wujkami, kuzynami. Ta genealogiczna wyrwa bywa dotkliwa, zwłaszcza że po wymordowanych członkach rodziny często nie pozostał żaden namacalny ślad.

Kiedyś powiedziałam mojej terapeutce, że gdy jestem w Auschwitz, to czuję się, jakbym wreszcie wróciła do domu. Bardzo się obruszyła. A ja się tam naprawdę czuję spokojna i wyciszona. Marzę, by się położyć na ziemi i powoli się w nią zapadać, tak by poczuć ciepło tych wszystkich, którzy tam zostali. 

Kilka razy odzywa się w rozmowach głos, że Hitler mógłby być z siebie dumny: jego wojna niszczy Żydów do dziś. Czytając wywiady z Oskarżam Auschwitz, nie miałam wątpliwości, że tak jest. Trzeba jednak zaznaczyć, że rozmówcy nie narzekają, próbują żyć z uśmiechem na twarzy. I o tym właśnie jest książka Mikołaja Grynberga, także przedstawiciela tego pokolenia. Znakomita lektura.

___________________________________________________________________________
Mikołaj Grynberg, Oskarżam Auschwitz. Opowieści rodzinne, Czarne, Wołowiec 2014 


 Wszystkie cytaty z pochodzą z książki Oskarżam Auschwitz.


wtorek, 24 października 2017

Szukając Michela F. w Warszawie

Michel Foucault (1926-1984) był filozofem i intelektualistą światowego formatu. Mało kto wie, że od jesieni 1958 do połowy roku 1959 kierował warszawskim Ośrodkiem Kultury Francuskiej oraz wykładał na uniwersytecie. Fakt ten jest mało znany może dlatego, że Foucault opuścił Warszawę nagle i w niesławie, czego powodem był romans z pewnym chłopcem. A być może dlatego, że w instytucjach i prasie zachowało się wyjątkowo mało śladów tego pobytu.


Po długich poszukiwaniach wiodących m.in. przez archiwa IPN Remigiusz Ryziński wpadł na trop tajemniczego młodzieńca (dziś już nieżyjącego) oraz kilku panów, którzy mieli okazję poznać Foucault w Warszawie lub znali tych, którzy go znali. Książka jest przede wszystkim kroniką żmudnego śledztwa oraz opisem inwigilowanego w PRL-u środowiska homoseksualistów. Najmniej miejsca w tej skądinąd wciągającej opowieści zajmuje sam filozof. Stąd też wynika moje lekkie rozczarowanie lekturą, bo i tytuł, i notka na okładce sugerują zdecydowanie inne rozłożenie akcentów.

Poza tym autor zrobił coś, czego w rodzimych reportażach wyjątkowo nie lubię: główny wątek zagęścił masą informacji i anegdot luźno związanych z właściwym bohaterem, a dziury załatał gdybaniem i domysłami. Skopiował stylistykę oraz chwyty z upodobaniem stosowane przez innych polskich twórców literatury faktu, co w moim odczuciu staje się już nieznośne. Reportaż naprawdę nie musi być „ładniusi”, żeby zainteresować czytelnika.

_____________________________________________________________________________
Remigiusz Ryziński, Foucault w Warszawie, Wyd. Dowody na Istnienie, Warszawa 2017

środa, 18 października 2017

Inne ochoty

Inne ochoty zapowiadały się na powtórkę z rozrywki, na szczęście książka pozytywnie zaskakuje. Wizyta w mieszkaniu na Hożej stała się okazją do rozmowy o bardziej prywatnych aspektach życia Pilcha, a dzięki zamieszczonym zdjęciom można obejrzeć fragment jego biblioteki albo "pamiątkową" ścianę. Jest szansa podejrzeć pisarza w bardziej przyziemnym świetle – wiedza, że czekoladowe batoniki zawsze kupuje w liczbie dziesięciu sztuk, dziwnie mnie uspokaja.


Pilch w domowej odsłonie nie oznacza bynajmniej Pilcha trywialnego. Dużo mówi się tu o jego mało znanych zainteresowaniach muzyką klasyczną (Bach, Haydn, Schubert), malarstwem (Bosch, Bruegel, Hopper) oraz fotografią. Znać, że nie jest to gadanie na potrzeby publiczności, ale opinie poparte wiedzą. I musi to być prawdziwa pasja, skoro Pilch maniakalnie zbiera albumy (ja bym czegoś nie miał?), kupuje wariackie książki na temat sztuki i laminuje reprodukcje. Twierdzi też, że pisanie zaczął od rysowania Woli Justowskiej.

Aż połowa wywiadu poświęcona jest twórczości Pilcha i literaturze w ogóle. Dowiemy się, że według głównego zainteresowanego jedną z fundamentalnych szkół pisania jest felieton, że łatwiej machnąć reportaż niż wymyślić historię od zera oraz że poglądy prawicowe literaturze szkodzą. Jest mowa o wciąż niezrealizowanym pomyśle stworzenia salonu literackiego i pisanej właśnie powieści antyutopijnej. A poza tym: o namiętnym czytaniu przypisów i nieczytaniu fantastyki, o słabości do nadawania bohaterom znaczących nazwisk oraz o głębokiej niechęci do pożyczania książek.

Każdy z podrozdziałów jest ciekawy – nawet jeśli rozmowa dotyczy mniej istotnych zagadnień (dla mnie np. sport), wiadomo, że prędzej czy później padnie błyskotliwe stwierdzenie albo pojawi się anegdota. Cieszy mnie bardzo ten powrót Pilcha do dobrej formy.

_______________________________________________________________
Inne ochoty. Jerzy Pilch w rozmowach z Eweliną Pietrowiak. Część 2
Wydawnictwo Literackie, Kraków 2017


czwartek, 12 października 2017

Pilch o książkach

 Fragment z nowego tomu rozmów Eweliny Pietrowiak z Jerzym Pilchem:

Trzy powieści wszech czasów to - zgadnę - Czarodziejska góra, Anna Karenina i Lalka?

Chyba dokładnie tak bym powiedział.

Dlaczego? 

Czarodziejska góra jest jednak nadksiążką. Początek, czyli przyjazd do sanatorium, świetny, od razu jest się wewnątrz sytuacji, nie masz cienia wątpliwości co do jakości postaci, każda, nawet epizodyczna, została wspaniale napisana. Na przykład Hermina Kleefeld, która występuje tylko jako postać, która umie gwizdać płucem. Samo to! Oczywiście dwaj antagoniści, Settembrini i Naphta, spierający się o duszę Hansa Castorpa, to już jest najwyższa szkoła jazdy. A na przykład moi ulubieni studenci w Lalce — tu też mistrzostwo postaci trzecioplanowych. Podobne walory ma Anna Karenina, która nawiasem mówiąc, zaczyna się tak samo jak Czarodziejska góra, czyli przyjazdem głównej postaci. 
 

Jeśli jakiś młody pisarz miałby ambicję napisać „prawdziwą" klasyczną powieść, to musiałaby to być powieść realistyczna?

Lepiej, żeby była. Są oczywiście genialne książki, na przykład Sto lat samotności Marqueza, które są feerią myślenia magicznego, kompletnie nierealistycznego, ale moim zdaniem one przez to trochę tracą. Realistyczny wielki romans Marqueza Miłość w czasach zarazy jest bardziej odporny na czas.

Czy powstanie jeszcze realistyczna powieść o polskiej rzeczywistości, taka jak Przedwiośnie?

A czy współczesne polskie Przedwiośnie zaciekawiłoby kogokolwiek? Powieść Żeromskiego jest bardzo wąska, jak zresztą — niestety — cały autor. Pisarz mi daleki, najdalszy. Ani erotomania, ani przejście na luteranizm gościa nie ratuje. Jest to czystsze od Popiołów, co nie znaczy, że czyste. Jaka jest wymowa tej książki? Co Gajowiec ma do zaoferowania Europie? Polskie spory? Stary Baryka marzący o szklanych domach? Przecież to jest zupełna niedorzeczność! Szklane domy! Brednia dla ekshibicjonistów i kapusiów! Szklane domy w naszym klimacie! Można powiedzieć, autor nie tylko pisał, ale i myślał. Mówiliśmy już o tym: nie ma w Polsce wielkiej tradycji prozy, to kraj poetów. Przez tydzień możesz tomik wierszy machnąć, wielkiej powieści realistycznej nie napiszesz. Potrzeba cech, których widocznie Polacy nie mają, takich jak cierpliwość, wytrwałość, takt...

Takt?
 
Tak. Pisanie musi być taktowne, nie można załatwiać w powieści wszystkich doraźnych rachunków życiowych. Literatura jest oczywiście w pewnym sensie wymierzaniem sprawiedliwości widzialnemu światu, ale to właśnie wymaga dystansu, umiejętności. Niektórzy mówią, my też o tym wspomnieliśmy, że polska proza zaczyna się od Paska. Wielki pisarz, ale powiedzmy sobie jasno, czasem nie wiadomo u niego, gdzie początek, gdzie koniec zdania, jeszcze nie tak ten język ustawiony. Kitowicza pamiętniki są o niebo lepsze, ale też dużo późniejsze. Są mocarze prozy: Sienkiewicz, Prus, są też pomniejsi: Teodor Tomasz Jeż, Józef Weyssenhoff.[...]

Inne ochoty. Jerzy Pilch w rozmowach z Eweliną Pietrowiak, część 2, Wyd. Literackie, Kraków 2017 s. 208


sobota, 7 października 2017

Chroma

Według słownika języka polskiego chroma to pigment malarski otrzymywany z siarczanu ołowiu lub chromianów, ale i jedna z trzech cech barwy, odpowiadająca jej nasyceniu. Nasycona kolorami jest z pewnością książka Dereka Jarmana (1942-1994), choć szarawa, opalizująca okładka raczej przeczy temu stwierdzeniu. W środku nie ma też ilustracji, a jednak podczas lektury myśli się kolorami, i nie tylko kolorami:

Nazwy brązowych barwników są słodkie i jadalne. Można kupić płaszcz w kolorze karmelowym, toffi, migdałowym, kawowym, czekoladowym albo curry. Brąz to słodkość i pożywienie. Był kiedyś kolor nazywany grzankowym.


Jarman był zafascynowany malarstwem i sam malował. Wyrazem tej pasji były również jego filmy fabularne, np. skąpany w złocie i czerwieni Caravaggio (1986) pełen był żywych obrazów nawiązujących do dzieł włoskiego mistrza. Chroma powstała pod koniec życia artysty, kiedy stopniowo tracił wzrok. Książkę można czytać na wyrywki, bo w istocie stanowi zbiór dość luźnych uwag i skojarzeń dotyczących kilkunastu barw. Dużo tu odniesień do literatury, filozofii oraz historii sztuki, są także wspomnienia z dzieciństwa i migawki z życia prywatnego. Jarman nawet o postępującej chorobie i śmierci pisze kolorami, a ściślej – błękitem.


Chroma jest książką szczególną, z pewnością docenią ją wielbiciele malarstwa. Daje wytchnienie i zmusza do refleksji, jednocześnie wyczula na kolory i pozwala na kontakt z pięknem, nawet jeśli ma on nastąpić tylko w wyobraźni. A fragmenty takie jak poniższy to dla mnie poezja i muzyka w jednym:

Chemiczne i romantyczne nazwy - fiolet manganowy, błękit ceruleum, ultramaryna - i nazwy odległych miejsc - żółć neapolitańska. Geografia koloru, błękit antwerpski, sjena surowa. Kolory sięgające odległych planet - fiolet marsowy; nazwane na cześć dawnych mistrzów - brąz Van Dyke'a. Wewnętrznie sprzeczne - jak czerń lampowa.

_________________________________________________________
Derek Jarman, Chroma. Księga Kolorów, przeł. Paweł Świerczek
Instytucja Filmowa Silesia-Film, Katowice 2017

niedziela, 1 października 2017

Anarchia, sjurealizm, moderna

Lola to atrakcyjna, wygadana i energiczna siedemnastolatka. Marzy jej się lepszy świat: bez władzy, wojska i więzień, z równymi prawami i płacami. Ona, dziewczyna z dobrej żydowskiej rodziny, chce zmieść z powierzchni ziemi fabrykantów, ziemian i kościoły. Zanim jednak tego dokona, w Hiszpanii wybuchnie wojna domowa i panna Moel rzuci się na pomoc republice. Po prostu anarchia, sjurealizm, moderna, jak mawia jej kompanka.


Fantastyczna postać, choć w powieści Jakuba Kamińskiego ma status widma. Lolę zniszczyła Historia, ale wciąż żyje w pamięci Lidki, dawnej towarzyszki broni i kochanki. Dla tej prostej, niewykształconej dziewczyny stała się prawdziwym kompasem życiowym. To dzięki niej Lidka wyrwała się z banału i zamiast zostać robotnicą lub urzędniczką, po wojnie znalazła się wśród tych, którzy tworzyli nowy ład. Gdy w latach 60. trafiła do telewizji, zaczęła współtworzyć propagandowy program dla młodzieży: kształtowała gusty i wyobrażenia tysięcy ludzi. Można powiedzieć, że spełniło się dawne marzenie Loli o władzy, tyle że w groteskowej formie.

I tu do akcji wkracza druga ważna bohaterka książki czyli Nina – siostrzenica Loli, z gatunku młodych zdolnych i ambitnych. Lidka widzi w niej przedłużenie miłości swojego życia, szansę na odrodzenie, niestety obie kobiety zbyt wiele dzieli, stoją właściwie po dwóch stronach barykady. Tymczasem jest rok 1967 r. i coraz częściej słychać hasła nacjonalistyczne, a telewizja staje się jednym z celów wewnątrzpartyjnych rozgrywek. Lidka nie wie, a później długo jeszcze nie zrozumie, że trwają właśnie przygotowania do większej akcji, której kulminacja nastąpi w marcu 1968 r. Walczy o Ninę, a jednocześnie wplątuje się w czystkę w redakcji.

Czytelnik od początku poznaje naprzemiennie dwie wersje wydarzeń: z nieskładnych zapisków Lidki prowadzonych w szpitalu psychiatrycznym oraz z obszernych komentarzy Niny. Ten dwugłos nadaje książce kapitalny sznyt, zwłaszcza że każda z narracji ma odmienny, specyficzny styl. To w ogóle jest wyjątkowo mięsista powieść o Historii i ludziach mielonych przez jej tryby. Szkoda, że dobry efekt psuje epilog, w którym autor podsuwa poniekąd analizę utworu.

_____________________________________________________
Jarosław Kamiński, Tylko Lola, Wyd. WAB, Warszawa 2017