Już trudno

Sztuki współczesnej często nie rozumiem, ale na wystawy lubię chodzić. Zdarza mi się obejrzeć coś z czystej przekory i z chęci sprawdzenia, czym artyści mnie zaskoczą: kosami wystającymi z pomalowanych na czarno szaf, pojedynczą kropką na dużym, białym płótnie, a może genitaliami na krzyżu. Moje nastawienie i odbiór bez wątpienia nieco się zmienią po lekturze książki-wywiadu z Andą Rottenberg, która bardzo ciekawie mówi właśnie o trudnościach ze zrozumieniem dzieł, a w szczególności o ostrych reakcjach na niektóre z nich:

Drastyczne obrazy powodują, że człowiek ma ochotę zamknąć oczy. Ale najpierw powinien sobie zadać pytanie, dlaczego to powstało. I to pytanie powinno być początkiem refleksji. Tymczasem w ludziach jest coś takiego, że idą za tą pierwszą reakcją, nie dochodzą w ogóle do następnego etapu. Czują się oburzeni, bo to ich dotyka. I zamiast zanalizować, co ich dotknęło, chcą zabronić. To jest ten sam mechanizm walki ze sztuką, który znamy od wystąpienia impresjonistów. Tak jest zbudowany świat dookoła: okopywanie się przy uznanych wartościach i atakowanie innego. [s. 142-143]

Do wystaw wywołujących oburzenie wśród publiczności różnego autoramentu Anda Rottenberg miała wyjątkowe „szczęście”. Jako szefowa stołecznej Zachęty zbierała cięgi za prace Katarzyny Kozyry m.in. od obrońców praw zwierząt, rzeźba papieża przygniecionego meteorytem zbulwersowała kilku posłów, na zdjęcia aktorów w nazistowskich mundurach z szablą ruszył Daniel Olbrychski. Sprawy przetoczyły się głośnym echem w mediach, nazwisko Rottenberg zaczęła kojarzyć cała Polska, natomiast ona sama w atmosferze skandalu odeszła z galerii.

W wywiadzie Doroty Jareckiej mowa jest o całym życiu Rottenberg, począwszy od dzieciństwa w Legnicy, przez studia na wydziale historii sztuki w Warszawie, pracę w galeriach i ministerstwie, aż po czasy obecne. Nie ma takiego etapu, który byłby nudny, bo głównej bohaterce przyszło żyć w nadzwyczaj ciekawych czasach. Interesujące są opowieści o robieniu wystaw w PRL-u, kiedy tematy i lista dzieł była narzucana odgórnie, o zmianach zachodzących w środowisku artystycznym po 1989 r. oraz te o poszczególnych twórcach. Od czasu do czasu Rottenberg pozwala zajrzeć w swoje prywatne życie, które do łatwych nie należało.

Książka jest arcyciekawa, nawet jeśli ma się za sobą lekturę wspomnień Rottenberg z tomu Proszę bardzo. Jest ich dobrym uzupełnieniem, jako że wywiad pozwala na zamieszczenie wątków i uwag, które w autobiografii z różnych względów nie mogły się pojawić. Można nie lubić „skandalistki Rottenberg”, można nie zgadzać się z jej poglądami, ale zasług dla polskiej sztuki (w tym wieloletnich starań o utworzenie Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie) nie sposób jej odmówić. Dla mnie od lat jest jedną z najbardziej wpływowych Polek: charyzmatyczna, profesjonalna, zawdzięczająca pozycję ciężkiej pracy. Fascynująca postać.

____________________________________________________

Anda Rottenberg, Dorota Jarecka Rottenberg. Już trudno
Wyd. Krytyki Politycznej, Warszawa, 2014

Śniadanie (i nie tylko) à la Natalka Śniadanko

Pamiętam, jak jedliśmy we trójkę śniadania w sadzie. W dzieciństwie zawsze wstawałem wcześnie, ale nigdy nie udało mi się wyprzedzić pani Mili. W momencie kiedy się budziłem, ona przeważnie była już ubrana, kiedy ja, jeszcze w półśnie, schodziłem na dół do kuchni, żwawo krzątała się po domu. Wynosiliśmy do sadu wszystko, co potrzebne do śniadania, i to zajmowało sporo czasu, bo pani Mila i babcia nigdy nie jadły byle jak, stół za każdym razem musiał być starannie nakryty. Biały obrus zawsze był idealnie czysty, nakrochmalony i wyprasowany. W babcinym kredensie równiutkie stosiki takich ręcznie wyszywanych białymi nićmi na białym płótnie obrusów, przełożonych lawendą i jałowcem, zajmowały całą półkę.

Miedziana dżezwa (źródło zdjęcia)

Ciekawe, czy zachowała się w tym muzeum krajoznawczym chociaż część naczyń po babci, nie rozumiem, czemu rodzice ich nie zabrali. Porcelanowy dzbanek do kawy ze specjalną podstawką-świecznikiem, żeby kawa nie ostygła na dworze. Ceramiczne – ręcznie toczone na kole przez znajomego babci garncarza – kubki na poranną kawę, dość spore, bo kawę rano piły z podgrzanym mlekiem albo bitą śmietaną, a gotowały ją w srebrnej dżezwie. Poobiednią kawę babcia przygotowywała w dżezwie miedzianej, z kardamonem i cytryną, piło się ją bez mleka z maleńkich porcelanowych filiżanek. Porcelana obowiązkowo musiała być w kolorze kości słoniowej, babcia nie uznawała żadnego fajansu, tylko prawdziwą cieniutką porcelanę, która wydawała osobliwy melodyjny dźwięk, kiedy filiżankę stawiało się na spodku.

Czasem babcie nalewały sobie do poobiedniej kawy po kieliszku wiśniówki i piekły malutkie ciasteczka, posypane brązowym cukrem. Bywało, że rano pani Mila wypiekała chlebki z otrębami i smarowała masłem, które topniało wewnątrz pieczywa. Kiedy wstawała babcia Alicja, wszystko już było gotowe, obok każdego talerza stała srebrna podstawka na gotowane jajko, a do specjalnych srebrnych dzbanuszków pani Mila nakładała domowego dżemu. Babcia Alicja zawsze robiła bardzo smaczne dżemy, z całymi kawałkami owoców, nie bardzo słodkie, mocno przyprawione cynamonem. Do dziś pamiętam smak chlebków pani Mili, na które obficie nakładałem sobie bryndzy i dżemu agrestowego. 

Natalka Śniadanko „Lubczyk na poddaszu”, tłum. Ksenia Kaniewska, Wrocław 2014, s. 116-117

Odejście poety

Różewicz Tadeusz (1921-2014)

Na odejście poety i pociągu osobowego

Nie wie
jaki będzie jego ostatni wiersz
i
jaki będzie pierwszy dzień
na świecie bez poezji

pewnie będzie padał deszcz
w teatrze będą grali Szekspira
na obiad będzie zupa pomidorowa

albo na obiad będzie rosół z makaronem
w teatrze będą grali Szekspira
będzie padał deszcz

muzy nie dały mu gwarancji
że z ostatnim tchnieniem
wypowie coś budującego
jasnego
więcej światła i tak dalej

prawdopodobnie
odejdzie
tak
jak odchodzi opóźniony
pociąg osobowy
z Radomska do Paryża
przez Zebrzydowice

Na zielonej Ukrainie

Biuro Literackie wydało niedawno w krótkim odstępie czasu dwie powieści młodych ukraińskich autorek, co stanowi dużą odmianę w promowaniu literatury ukraińskiej w naszym kraju. Jak dotąd znacznie częściej drukuje i cytuje się u nas panów z tego rejonu, panie dopiero się przebijają. I dobrze, bo niewątpliwie zasługują na uwagę czytelników. Może nawet większą niż niektórzy z ich kolegów.;)

Książka Dzwinki Matijasz nie jest wbrew tytułowi powieścią i nie opowiada o ojczyźnie, przynajmniej o tej przez duże „O”. Gdyby jednak chcieć ją koniecznie odnaleźć, musielibyśmy zadowolić się najbliższym otoczeniem narratorek: ogrodem, wsią, lasem czy podwórkiem. Ojczyzną staje się każde miejsce związane z bliską, a nieobecną osobą: zmarłą matką, mężem pełniącym służbę wojskową z dala od domu, przyjaciółką, która wyjechała do rodziny. W wielogłosowej narracji najdotkliwiej daje o sobie znać odczucie braku i osamotnienia, jakże różne u każdej z bohaterek. Bez względu na wiek i pochodzenie łączy je jedno: tęsknota. „Powieść o ojczyźnie” jest przykładem wyjątkowo oryginalnej prozy – proste w swej wymowie zwierzenia kobiet ubrane zostały w nowoczesną formę, czyli wyraźnie zindywidualizowane monologi wewnętrzne. To połączenie przyniosło świetny efekt, trzeba jedynie poddać się rytmowi każdej z opowieści.

Dzwinka Matijasz „Powieść o ojczyźnie”, tłum. Bohdan Zadura, Biuro Literackie, Wrocław 2014

W „Lubczyku na poddaszu” Natalka Śniadanko również odwołuje się do uczuć i przeszłości, a polski tytuł nadzwyczaj celnie sygnalizuje clou powieści. Młode, wypalone małżeństwo zaczyna wymieniać się listami, które nieoczekiwanie stają się dobrym sposobem na wyjaśnienie niedomówień. Siłą rzeczy odżywają wspomnienia, u obojga inne, co pokazuje, jak odrębne życia prowadzą małżonkowie. W oczach postronnych mogą uchodzić za udany, zgodny związek, w rzeczywistości funkcjonują bezkolizyjnie chyba już tylko z przyzwyczajenia. Historia Sarony i Sarona byłaby zapewne bardzo banalna, gdyby nie lekko fantastyczna otoczka i urokliwe obrazki przywołane z pamięci. Na pytanie, czy tytułowy lubczyk suszy się w celach rozbudzenia miłości, czy też po prostu wysechł z powodu zapomnienia, czytelnik będzie musiał odpowiedzieć sobie sam.

Natalka Śniadanko „Lubczyk na poddaszu”, tłum. Ksenia Kaniewska, Biuro Literackie, Wrocław 2014

Z tych dwóch książek zdecydowanie bardziej odpowiada mi „Powieść o ojczyźnie” – trudniejsza w odbiorze, ale pozostawiająca o wiele trwalsze wrażenie. „Lubczyk na poddaszu” wypada w tym zestawieniu blado: konstrukcja powieści nie jest na początku zbyt spójna, a bohaterowie wydają się nieco płascy. Matijasz przewyższa Śniadanko literacką dojrzałością i głębią; to autorka, która dobrze rokuje na przyszłość i wzbudza zainteresowanie. Będę wyczekiwać kolejnych przekładów.

********************************

UWAGA: Obie autorki będą gościć w tym tygodniu we Wrocławiu na 19. edycji Europejskiego Portu Literackiego. Wspólny wieczór autorski Natalki Śniadanko i Dzwinki Matijasz odbędzie się drugiego dnia festiwalu – 25 kwietnia 2014 o godz. 21:00 we Wrocławskim Teatrze Współczesnym. 

Żonkile

William Wordsworth

Żonkile

Sam wędrowałem, jak obłoczek
Często sam płynie przez przestworza,
Gdy nagle widok mnie zaskoczył
Złotych żonkili tłumu, morza;
Od wód jeziora aż po drzewa
Tańczyły - wiatr im w takt powiewał.

Doprawdy, był to widok miły:
Jak Drogi Mlecznej pasek biały,
Linę bez końca utworzyły
Na brzeg zatoki długą cały:
Dziesięć tysięcy w rytm miarowy
Wznosiło z wdziękiem złote głowy.

Tańczył też zastęp fal, niestety,
Nie tak wesoło, jak żonkile:
Lecz nie zmartwiło to poety,
I tak radości doznał tyle:
Nie odrywałem od nich oka;
Dziś wiem, jak cenny był to pokaz:

Bo często, leżąc w gabinecie,
Gdy melancholia przy mnie gości,
Wspominam sobie owo kwiecie,
I jest to szczęście samotności,
Wtedy, radością wypełnione,
Tańczy me serce, a z nim - one!

Tłum. Maciej Froński

Bzykający Flaubert

Gustaw Flaubert jest wdzięcznym, bo nietuzinkowym obiektem dla biografów: w pracy perfekcjonista, w chwilach wolnych od tworzenia przyjaciel kilku znanych osób (m.in. braci de Goncourt, Turgieniewa, Sand), bywalec salonów literackich i cesarskich, także podróżnik. Całkiem prywatnie był namiętnym konsumentem damskich wdzięków, dobrych trunków i obfitych posiłków, natomiast niechęcią darzył ponoć Paryż i wszelkie maszyny. Z pikantniejszych kąsków dodajmy do tego skandal wywołany nieobyczajnością „Pani Bovary”, kontakty z prostytutkami obojga płci, bankructwo pod koniec życia i mamy fascynującego bohatera, którego można opisać przynajmniej na kilka sposobów.

Renata Lis, która ma na swoim koncie przekłady kilku utworów Flauberta i ewidentnie darzy tego autora sympatią, zdecydowała się na stworzenie dość specyficznego portretu. Na okładce napisano, że portret ten kreśli literaturoznawczyni, która odrzuca akademickie rygory na rzecz lektury zdeprofesjonalizowanej i dzikiej, niezainteresowanej wpisywaniem literatury w kontekst modnych pojęć, pytającej za to bez najmniejszego skrępowania o życie pisarza i jego związki z dziełem. Wszystko się zgadza: „Ręka Flauberta” została napisana właśnie w tym duchu. Podejście bardzo wygodne, ponieważ pozwala na ogromną swobodę, w książce Lis przejawiającą się m.in. tym, że można:

• fakty z życia bohatera traktować nadzwyczaj wybiórczo, według trudnego do określenia klucza;
• puszczać wodze fantazji (Nie mam na to dowodów, ale wyczuwam w tym wszystkim typowo francuskie pomieszanie lingwistyki z erotyką i nie mogę oprzeć się wrażeniu, że Flaubert i miss Herbert musieli kiedyś zgłębiać największe subtelności języka francuskiego u niego w łóżku. [s. 260]) i gdybać do woli (Jak niezwykła książka mogłaby z tej podróży powstać! Na przykład taka: trochę podobna do Martwych dusz Gogola, a jednocześnie cała przeniknięta bezosobowym Flaubertowskim współczuciem, bardziej prawosławna niż wszystkie powieści Dostojewskiego razem wzięte i oczywiście znacznie od nich lepsza. [str. 232]);
• dokonywać dość luźnych tłumaczeń dokumentów, ze szczególnym upodobaniem do słowa „bzykać” – bez względu na to, czy Flaubert pisząc w listach o swoich miłosnych podbojach, używał w oryginale dosadnego „pieprzyć” [str. 101] czy neutralnego „ulegać” [s. 125];
• pisać o rzeczach w żaden sposób niezwiązanych z głównym bohaterem, czego najlepszym przykładem jest rozdział „Hreczka” traktujący o sposobach przyrządzania kaszy gryczanej przez znajomych autorki;
• pisać o sobie, dzielić się opiniami na temat rozmaitych kwestii np. brzydoty współczesnych nam mostów;
• szafować truizmami, uderzać w górnolotny ton i „poetyzować” (Myślę, że te wszystkie śmierci przygotował dla niego los, ponieważ wiedział, że tylko w ten sposób – tylko dzięki tym śmierciom – Flaubert naprawdę stanie się Flaubertem. [s. 22]);
• popełniać błędy (według Lis w 1879 r. Flaubert pracował nad szaloną, postmodernistyczną (!) powieścią [s. 274], natomiast 28 marca i 8 maja dzieli zaledwie dziewięć dni [s. 275]).

Rozwodzę się nad stylem „Ręki Flauberta”, ponieważ owo zdeprofesjonalizowane i dzikie ujęcie tematu przez autorkę bardzo utrudniło mi lekturę i w konsekwencji znacząco przyćmiło głównego bohatera. Do dzisiaj zadaję sobie pytanie, co właściwie Lis chciała pokazać w swojej publikacji, ponieważ zamiast portretu Flauberta otrzymałam zaledwie wybrakowany rysunek. Książka nie jest ani biografią, ani esejem, gatunkowo najbliżej jej do gawędy, stylem przypomina zaś raczej prace dobrego licealisty niż dyplomowanej polonistki. Kompletne nieporozumienie, które ma jednak jeden plus: daje bodziec do przeczytania profesjonalnej biografii eremity z Croisset.

_____________________________________________________

Renata Lis, Ręka Flauberta, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2011

Klub Czytelniczy (odc. 40) - Bramy raju

Na czas powszechnej spowiedzi zaprzestano wszelkich pieśni, miał się właśnie ku końcowi trzeci dzień powszechnej spowiedzi i wciąż szli ogromnymi lasami kraju Vendôme, szli bez pieśni i bez dzwonienia w dzwonki, w ciasno stłoczonej gromadzie, tylko monotonny szelest paru tysięcy nóg było słychać, czasem skrzypienie wozów, które zamykały pochód dzieci wioząc te, które zasłabły z wyczerpania lub miały nogi zbyt dotkliwie poranione, aby móc iść pieszo, droga wśród starej puszczy zdawała się nie mieć początku i końca (…)

Pytania do dyskusji:

1. Jakubowi Bóg objawił, że „ponad wszelkie potęgi na ziemi i na morzu ufna wiara oraz niewinność dzieci największych dzieł może dokonać (…)”. Jakie są dzieci podążające w krucjacie?

2. Dlaczego Jakub jako jedyny nie dostaje rozgrzeszenia od spowiednika?

3. Co w świetle „Bram raju” było prawdziwym impulsem do krucjaty?

4. W jakim stopniu tekst Andrzejewskiego przystaje do obecnych realiów? Czy zasługuje na częstsze przypominanie czytelnikom?

5. Co wnosi do utworu zastosowana przez autora forma? Jak oceniacie całość? Czy "Bramy raju" zachęcają do lektury innych książek Andrzejewskiego?

6. Wasze pytania

Zaczynamy.;)

Dziennik czasu okupacji

„Dziennik czasu okupacji” był dla mnie podwójną niespodzianką. Po pierwsze, trafił do mnie zupełnie nieoczekiwanie; po drugie, mimo głębokiej niechęci do polityki i bardzo powierzchownej wiedzy o Palestynie, wciągnął mnie bez reszty. A to stąd, że Raja Shehadeh odkrywa przed czytelnikiem rzeczywistość wykraczającą poza zwyczajowe migawki z mediów, takie jak kolejki w punktach kontrolnych, ciągnące się kilometrami wysokie mury, wzgórza upstrzone białymi domami, smutne twarze Palestyńczyków. Shehadeh jest również smutny, przede wszystkim jest jednak zmęczony i zniechęcony polityką Izraela i własnego kraju.

Nie ma czemu się dziwić. Zapiski z okresu 2009-2011 dobitnie pokazują, że codzienne życie na Zachodnim Brzegu wymaga ogromnych pokładów cierpliwości i pokory. Dojazd do Jerozolimy oznacza uciążliwe i czasochłonne kontrole, podróż dłuższymi i gorszymi drogami, być może także ataki ze strony osadników. Na terenach podległych Autonomii Palestyńskiej wcale nie jest lepiej, jako że okupanci wprowadzają coraz więcej ograniczeń, uprzykrzających życie Palestyńczykom. Pod dowolnymi, często absurdalnymi pretekstami, wysiedlają właścicieli ziemi, zmniejszają dostawy prądu i wody, niszczą pola uprawne albo zakazują remontów domów, aby później przejąć je za bezcen.Rugowanie języka arabskiego z urzędów, zakazy obchodzenia świąt czy brak zgody na wizyty ludzi nauki i kultury to inne przykłady represjonowania społeczności palestyńskiej.

praca Banksy'ego na murze w Betlejem

Autor "Dziennika..." nie jest na szczęście fanatykiem, który na każdym kroku doszukuje się przejawów niegodziwości popełnianych przez Izraelczyków. Jest realistą i potrafi trzeźwo ocenić dążenia swoich rodaków, także te niepożądane. Dostrzega niebezpieczeństwo kryjące się w hasłach radykałów, jest zaniepokojony pogłębiającym się podziałem społeczeństwa i coraz większą dominacją islamistów nad świeckimi liberałami. Pod znakiem zapytania staje ustalenie jednolitej polityki krajowej, co z kolei odsuwa w czasie, jeśli nie niweczy, możliwość porozumienia z Izraelem. Shehadeh, prawnik i obrońca praw człowieka z wieloletnim stażem, jest zbyt doświadczony, aby mieć nadzieję na Arabską Wiosnę nad Jordanem.

kolejna praca Banksy'ego

Jakkolwiek trudno żyje się Arabom na Zachodnim Brzegu, jest miejsce i czas na małe przyjemności: wyjścia na imprezy kulturalne, uprawianie drzewek oliwnych czy sączenie wina o zachodzie słońca. Albo na czytanie młodzieńczego pamiętnika matki i wspominanie dawnej świetności rodziny i kraju. „Dziennik…” nie napawa optymizmem, ale wyraźnie daje się odczuć, że pisał go człowiek szczerze oddany swojemu krajowi i zdeterminowany żyć godnie wbrew niesprzyjającym okolicznościom. Jego notatki są tym bardziej cenne, że pokazują konflikt palestyńsko-izraelski z perspektywy strony okupowanej, co wciąż należy do rzadkości. Nadzwyczaj frapująca lektura.

_______________________________________

Raja Shehadeh, Dziennik czasu okupacji

tłum.: Anna Sak

Wydawnictwo Karakter, Kraków 2014

Indie rozdarte

Literacką przygodę z Indiami zaczynałam lata temu od książek Salmana Rushdiego, które, owszem, oddawały klimat i problematykę tego ogromnego kraju, ale często w sposób baśniowy. Co innego Arundhati Roy i jej „Bóg rzeczy małych”, czyli przejmująca powieść o biedzie i dyskryminacji kobiet, rzecz zdecydowanie bliższa indyjskiej rzeczywistości. Książka osiągnęła duży sukces, tymczasem autorka porzuciła świat fikcji i zaangażowała się w działalność społeczną. „Indie rozdarte” są jej efektem i pokazują mniej znane oblicze największej demokracji na świecie.

Roy skupia się na problemie bezpardonowego wysiedlania najuboższych obywateli z terenów przeznaczonych na nowe, duże inwestycje (autostrady, huty, kopalnie itp.). Z jednej strony mamy skorumpowane i cyniczne władze, które w imię rozwoju gospodarki pozbywają się tysięcy osób i niszczą środowisko, z drugiej – zdesperowanych nędzarzy, którzy nie chcą się poddać takiej polityce państwa i stawiają czynny opór. Ci buntownicy to maoiści, uważani przez rząd za terrorystów i tak też przedstawiani w mediach. Pisarka zadała sobie trud i po uruchomieniu siatki kontaktów spotkała się z „bandytami”. Aby wysłuchać ich relacji, pojechała do dżungli, wędrowała z ukrywającymi się ludźmi, mieszkała w ich obozach. Zaangażowanie godne podziwu, zważywszy na niewygody i ryzyko – wyprawa mogła zakończyć się śmiercią poniesioną z rąk indyjskich żołnierzy.

Opowieści maoistów są gorzkie i ponure, postawa władz bulwersująca. W ogólnym rozrachunku publikacja Roy pozostanie raczej głosem wołającego na puszczy, ewentualnie zakrzyczanym przez urzędników państwowych. Przygnębiające, ale prawdziwe, i warto wiedzieć, że takie również są Indie. Nie tylko kolorowe jak sugeruje okładka książki albo foldery biur podróży, ale biedne i sponiewierane. Za odczarowanie egzotycznego i romantycznego wizerunku Indii, a przede wszystkim za gest solidarności z wykluczonymi autorce bezsprzecznie należy się szacunek i uwaga.

_____________________________________________________________________
Arundhati Roy, Indie rozdarte. Jak rozpada się największa demokracja na świecie
przeł. Krzysztof Umiński i Marta Umińska
Wyd. Wielka Litera, Warszawa 2014.

To nie żart

Ponad rok temu (dokładnie 12 marca 2013 r.) Jerzy Pilch ze swadą donosił o próbach radzenia sobie z techniczną stroną pisania w obliczu postępującej choroby:

   Tak, wiem: została szlachetna sztuka dyktowania. To znaczy spośród (jak mnie zapewniają nałogowi optymiści) niesłychanej liczby przenajrozmaitszych substytutów pisania pozostało dyktowanie. Notabene tych zastępczych myków (np. pisanie oddechem za pośrednictwem komputera podobnego do organków albo bezpośrednie odczytywanie zdań z mózgu przez superczułą prześwietlarkę, która jest zarazem drukarką, etc., etc.) jest podobno tyle, że aż wstyd się przyznawać do klawiatur czy ołówków.

[…]

   Brnę w wykopaliska i biorę pod uwagę wyłącznie dyktowanie. Dyktowanie, ma się rozumieć, prosto z głowy. Z rękopisów, owszem, nieraz się dyktowało, ale czymże ja teraz napiszę rękopis? (Ileż swoją drogą mnie kosztu je, by z całą prostotą nie powiedzieć czym).

   Z głowy. Dyktować z głowy. Boże mój, ilekroć taki wariant sobie wyobrażałem, byłem pewien, że to przyjdzie na łożu śmierci tuż przed agonią. Pościel czarna, pot lodowaty, rysy trupio wyostrzone, skóra twarzy niczym pożółkły pergamin, a on pobielałymi usty coraz niewyraźniej, ale wciąż jeszcze dyktował. Jedno co się zgadza, to „coraz niewyraźniej”. Reszta? Albo do przedśmiertnego dyktowania daleko, albo wszystko jest przedśmiertnym dyktowaniem. Z łożem śmierci tak samo. Owszem, nielekko, owszem, krucho, ale zarazem wciąż nie ma podstawowej czynności, o której z całkowitą pewnością dałoby się powiedzieć, że zmarła. Dyktowanie dopiero ma się narodzić, więc o czym mowa.

   Tak czy tak po wstają liczne kwestie, pytań rodzi się mnóstwo, do finału przechodzą trzy:

   Co mianowicie dyktować? Jak? I komu?

   Co przyjdzie do głowy – na pierwsze pytanie nie ma lepszej odpowiedzi. Jak? Głośno, wyraźnie miarkując, choćby minimalnie, kabotynizm i samozachwyt. Komu? Boże mój, komu? Wiedziałem i czułem, że to nie będzie akcja z płatka, nie przypuszczałem, że aż tak nie. Proponowałem, pytałem, sondowałem. Oczywiście, jak ognia unikałem fundamentalistek, które entuzjastycznie przystawszy, nie dałyby się nawet tonami trotylu ruszyć z miejsca. O nich zapomnijmy. Tłumów te męczennice nie tworzą. Chodzi o najzwyczajniejszą w świecie asystentkę – w tych czasach fach popularny. Nie kręcę: sprawdziłem. Znacie mnie – nie mogłem nie sprawdzić. W każdych warunkach bym sprawdzał; nawet jakbym miał do końca życia nikomu linijki nie podyktować – stan, liczbę i dyspozycję sił ewentualnie spisujących moje dyktowa nie sprawdzić musiałem.

źródło zdjęcia

  Samobójczo nie wyszło – wyszło odrobinę lepiej. Przepisuję wybór najciekawszych i najcharakterystyczniejszych fiask – odpowiedzi oryginalne – czasem w nieuniknionej wersji ocenzurowanej. Niektóre kwestie powtarzały się parę razy, rzecz bez znaczenia. Indagowałem osoby mi znane, nikogo nie wikłałem w serdeczne kurtuazje i zarazem nikomu nie musiałem za obficie tłumaczyć, dla czego poszukuję kogoś, ko mu mógłbym dyktować.

    Spróbuje pani?

A: – Nie mam czasu.

B: – Najnowszy pomysł? Słaby.

C: – Staczasz się.

D: – Nie byłam w stanie czytać tych twoich dyrdymałów, teraz bym to miała przepisywać?

E: – Bóg ci dał znak, żebyś za przestał... Nie rozumiesz tego?

F: – Dyktuje, dyktuje, a rączki latają...

G: – Pięć lat temu po porannym szale miłosnym włożyłeś spodnie i przepadłeś bez śladu, i teraz jak gdyby nigdy nic przychodzisz i proponujesz mi dyktowanie? Zaskoczę cię: w pierwszej chwili byłam gotowa powiedzieć: tak. Jak słowo daję, byłam gotowa powiedzieć: tak... Ale, Jerzyku... Ty masz te same spodnie...

H: – Dalej cię kocham, ale on jest taki dobry.

I: – I tylko tego pan po mnie oczekuje?

J: – Napij się, chłopino.

K: – A niechże ci prze pisuje A, B, C, D i która tam jeszcze...

L: – Przepisywać to ja bym mogła, ale Dehnelowi.

Ł: – Godziwa, he, he, pensja plus stuprocentowy dodatek za pracę w warunkach szczególnie szkodliwych dla zdrowia i jazda z tym, he, he, he, azbestem.

M: – Nie wiedziałam, że piszesz... 

 Jerzy Pilch "Drugi dziennik", Wydawnictwo Literackie, Kraków 2013