Z pamiętnika niemłodej już mężatki - Magdalena Samozwaniec

Samozwaniec czytałam na etapie szkoły podstawowej czyli wieki temu. Lekturę "Marii i Magdaleny" oraz "Na ustach grzechu" wspominam bardzo dobrze, toteż po obecny zbiór tekstów przeznaczonych do radia sięgnęłam z dużym zainteresowaniem. Nie zawiodłam się - książka jest bardzo ciekawa, aczkolwiek z innych, niż się spodziewałam, względów.


Gawędy Samozwaniec można podzielić na dwie części - wspomnienia dotyczące okresu międzywojennego z rodziną Kossaków w roli głównej oraz teksty dotyczące życia w Polsce powojennej.

Rzeczywiście z dużą przyjemnością czyta się anegdoty o życiu krakowskich artystów (m.in. Jacek Malczewski, Tadeusz Żeleński Boy) i mieszczan. Opowieści rzucają światło na życie dorastających panienek i przedwojenną obyczajowość. Samozwaniec nie byłaby sobą, gdyby nie ośmieszyła przy okazji hipokryzji i kołtunerii ówczesnego społeczeństwa. Przyznać jej jednak trzeba, że do własnej osoby ma dystans i potrafi zakpić również z samej siebie. We wspomnieniach uderza bezgraniczne uwielbienie autorki dla ojca, Wojciecha Kossaka i siostry, Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej oraz ich twórczości. Niewątpliwie postaci interesujące i z talentem, jednak podczas lektury chwilami miałam wrażenie, że większych od nich artystów Młoda Polska nie miała.

Teksty dotyczące czasów późniejszych, prawdopodobnie lat 60-tych ubiegłego wieku (datowania brak), są często porównaniem współczesności z dawnymi zwyczajami. O ile uwagi na temat mody i zdrowia są bardzo cenne i wciąż aktualne, o tyle porady dotyczące wychowania dzieci i męża (sic!) są po prostu anachroniczne. Jeszcze ciekawiej się robi, gdy autorka zaczyna pisać o kobietach w ogóle. Otwarcie przyznaje się, że woli towarzystwo mężczyzn i to niestety daje się odczuć - o paniach pisze z poczuciem wyższości, co mnie akurat bardzo drażni. Można znaleźć na przykład takie "kwiatki":

W moich czasach kobiecie, i to ładnej kobiecie, było lżej, choć nie każda miała drogę usłaną różami, miała może mniej praw na papierze, ale za to więcej możliwości. Nie ma już dzisiaj dla kobiet rzeczy niedostępnych, ale czego one chcą, tego pewno same nie wiedzą... [s. 185]

albo

Dziś, oczywiście, jest wiele kobiet wykonujących męskie zawody, to znaczy zawody, których nie uprawiały współczesne mi dziewczęta. Nie mam wielu rówieśniczek lekarzy, inżynierów, architektów i nigdy żadna moja koleżanka nie marzyła, aby zostać kapitanem statku. Ale też nie wiem, jak godzą małżeństwo i posiadanie dzieci? Czy ta praca daje zadowolenie? Bo jako rekompensatę mają tylko możliwość przesypiania się z każdym, na kogo mają ochotę, więcej satysfakcji nie widzę. Poza tym to, że mają własne pieniądze, pozwala im płacić za siebie i za innych, więc ci inni także nie spieszą się do płacenia. [s. 187]

Będę szczera - dla mnie to są farmazony. Jest ich niestety nieco więcej, choćby taki cytat:

Dzieci z rozbitych gniazd są złośliwe, rozgoryczone, nieufne; ponieważ same zostały skrzywdzone, dlatego chętnie krzywdzą w odwecie innych. Błędne koło. Dawniej jeszcze pozostawały babcie jako ostatnia deska ratunku. Córka czy syn podrzucali dziecko babci, ale teraz, jak babcia ma czterdzieści lub czterdzieści pięć lat i sama szuka trzeciego męża, niechętnie patrzy na wnuka, więc dziecko wychowuje się w domu samo. [s. 193]

Samozwaniec zdarza się pewna niedokładność - w niektórych fragmentach chwali tworzywa non-iron jako ułatwienie przy nadmiarze obowiązków domowych oraz telewizję jako pomoc naukową, a kilkadziesiąt stron dalej piętnuje je jako elementy zagrażające zdrowiu. Podobnie jest z jej stosunkiem do pracujących kobiet: początkowo pisze z przyganą, że doszło do tego, że same zarabiają na swoje utrzymanie [s. 143], a pod koniec wychwala ambitne i chcące się kształcić dziewczęta. Niestety notatki nie są datowane, trudno więc stwierdzić, ile czasu zajęła autorce zmiana zdania; czy to naturalna "ewolucja" światopoglądu czy brak konsekwencji.

Zastanawia mnie również swego rodzaju naiwność autorki. Otóż miała to szczęście lub pecha żyć w dwóch różnych systemach politycznych i właściwie w obydwu nieźle sobie radziła. Mam jednak wrażenie, że nie zdawała sobie sprawy ze swojej uprzywilejowanej pozycji. Pisze tak, jakby nie dostrzegała, że społeczeństwo to w głównej mierze klasa niższa, a tym samym skromniej sytuowana. Nie wiem, czy pogadanki o eleganckich kostiumach Chanel czy zwyczajach żywieniowych paryżanek w dobie siermiężnego PRL-u mogły trafić na podatny grunt. Swoją drogą ciekawi mnie również, jak Samozwaniec udawało się wówczas wyjeżdżać na Zachód i być wydawaną w kraju, w końcu nie miała "właściwego" w oczach władzy pochodzenia klasowego.

Książka dała mi dużo do myślenia, zatem uznaję ją za interesującą lekturę. Co do walorów literackich mam wątpliwości, ale wszak Samozwaniec to przede wszystkim satyryczka, więc może zbyt wiele wymagam. Jedno jest pewne - wydanie aż się prosi o przypisy czy krótkie wyjaśnienia, razi też brak zakończenia, choćby od redagującego zbiór Rafała Podrazy (bądź co bądź z rodziny Kossaków). Dużym plusem są liczne fotografie i reprodukcje obrazów (wszystkie czarno-białe) ściśle powiązane z poruszanymi w tekstach zagadnieniami.

Magdalena Samozwaniec, "Z pamiętnika niemłodej już mężatki", opr. Rafał Podraza, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa, 2009