Francuski testament - Andrei Makine

Nie dziwi mnie, że powieść Makine'a zdobyła kilka prestiżowych francuskich nagród. Po pierwsze, Francja to naród wyjątkowo dumny ze swojej "francuskości", a po drugie znany także z rusofilii. Tak się składa, że autor trafił w oba czułe punkty: składa hołd zarówno Francji, jak i Rosji. Niestety na mnie to nie działa.

Głównym bohaterem jest młody Rosjanin, który od lat spędza wakacje u babki na wsi w dalekim stepie na północy ZSRR. Niby nic niezwykłego, a jednak. Charlotte jest z pochodzenia Francuzką, w dużej mierze trafiła tu z wyboru na początku lat 20-tych ubiegłego wieku, z wyboru także pozostała. Wiele przeżyła, ale Francja z lat młodości wciąż jest w niej żywa. Z miłością przekazuje swoją wiedzę wnukom, zaszczepiając w nich bakcyla francuskiego esprit. Dzieci są zauroczone działającymi na wyobraźnię historyjkami i poezją, ulegają ich czarowi.

Mieliśmy do czynienia z narodem bajecznie wprost różnorodnym, jeśli chodzi o uczucia, zachowanie, spojrzenia, poglądy, sposób wysławiania się, tworzenia, kochania. [s. 86]

Kilkunastoletni narrator jest na tyle zafascynowany kulturą francuską, że w szkole dobrowolnie skazuje się na izolacjonizm, co nie może być dobrze widziane w powojennym Związku Radzieckim. Dorastając zaczyna postrzegać inaczej swoje położenie, zdaje sobie sprawę, że jest przecież Rosjaninem.

Nagle olśniła mnie myśl, że jedynym rozwiązaniem jest zatracić się w kolektywnej, dobroczynnej rutynie. Żyć jak żyją inni! (...) Ale przede wszystkim wiedzieć, że ten spokojny, zaplanowany ciąg dni zostanie ukoronowany wielkim mesjanistycznym dziełem - komunizmem, który uczyni z nas ludzi zawsze szczęśliwych, krystalicznie myślących, równych w najściślejszym tego słowa znaczeniu... [s. 157].

Powieść jest właśnie o zmaganiach z tożsamością, o rozdarciu między duchem francuskim a rosyjskim. Narratorowi z trudem przychodzi odnalezienie własnego "ja", przeżywa to bardzo boleśnie. I to było dla mnie w książce trudne do zniesienia: o ile autor opisuje przeżycia chłopca czy historię babki, jest to literatura na wskroś piękna, z chwilą kiedy zaczyna opisywać stan emocjonalny narratora, uderza w ton egzaltowany i patetyczny. I może dlatego nie przekonują mnie stwierdzenia typu:

To kraj potworny! Zło, tortury, cierpienie, samookaleczenie się - oto ulubione rozrywki jego mieszkańców. A jednak kocham go. Kocham za jego niedorzeczność. Za jego potworność. Dostrzegam w tym głębszy sens, którego żadne logiczne rozumowanie nie może podważyć... [s.146]

"Francuski testament" wywołał u mnie bardzo mieszane uczucia, z przewagą zniecierpliwienia. Zdaję sobie sprawę, że książka jest w dużym stopniu oparta na doświadczeniach autora i prawdopodobnie opisał własne odczucia. Niestety nie stanowi to dla mnie okoliczności łagodzących. Mogę tylko powtórzyć za klasykiem: jak zachwyca, skoro nie zachwyca.

Andrei Makine, "Francuski testament", Czytelnik, 2004